Polski ustawodawca przewidział możliwość orzeczenia separacji w trybie nieprocesowym. Postępowanie takie jest szybsze i tańsze aniżeli toczące się w trybie procesowym. Jednak by do tego doszło muszą zaistnieć przesłanki określone w przepisach. 

Po pierwsze, do orzeczenia separacji konieczny jest zupełny rozkład pożycia małżonków. Oznacza to ustanie wspólnego życia przez zerwanie więzi uczuciowej, fizycznej oraz gospodarczej. Do orzeczenia separacji nie jest konieczne – tak jak w przypadku rozwodu – by rozkład był trwały. Separacja daję więc możliwość naprawienia relacji, która nie rozpadła się na dobre. 

Po drugie, przesłanką dopuszczalności orzeczenia separacji jest zgodne żądanie małżonków. Małżonkowie muszą więc być zgodni zarówno co do separacji, jak również do nieorzekania o winie. Jeżeli którekolwiek z małżonków żąda orzeczenia o winie drugiego małżonka tryb nieprocesowy będzie niewłaściwy. Konieczne stanie się rozstrzygnięcie tej kwestii w trybie procesowym. Przepisy nie przewidują w jaki sposób powinno być wyrażone „zgodne żądanie” – może to nastąpić zarówno w odpowiedzi na wniosek o separację, jak również ustnie na rozprawie poprzez złożenie oświadczenia przez drugiego małżonka. Dopuszczalne jest również złożenie w Sądzie jednego wniosku małżonków, który będzie podpisany przez oboje z nich.  

Po trzecie, przeszkodą do orzeczenia separacji w trybie nieprocesowym jest posiadanie przez małżonków wspólnych małoletnich dzieci. Decydujący jest w tej kwestii moment zamknięcia rozprawy – jeżeli w tej chwili dzieci nie są pełnoletnie, nie dojdzie do jej orzeczenia.  

W sytuacji spełnienia ustawowych przesłanek Sąd może wydać postanowienie o separacji po przeprowadzeniu rozprawy. Zwrot „może” użyty został celowo, bowiem Sąd nie jest związany żądaniem małżonków. Co ważne, postępowanie może zostać ograniczone przez Sąd do przesłuchania stron, a więc sprawa zakończyć się może już na pierwszej rozprawie. 

W sprawach o separację na zgodny wniosek małżonków właściwe rzeczowo są sądy okręgowe. W sprawach tych miejscowo właściwym jest sąd, w którego okręgu małżonkowie mają wspólne zamieszkanie, a w braku takiej podstawy – sąd miejsca ich wspólnego pobytu. Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnego miejsca zamieszkania ani pobytu, wniosek należy zgłosić w sądzie właściwym dla jednego z małżonków, zgodnie z art. 508  Kodeksu Postępowania Cywilnego. W takim przypadku będzie to Sąd miejsca zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jego pobytu.

Opłata sądowa od wniosku o separację na zgodne żądanie małżonków wynosi 100 zł. Jest to więc dużo tańsze rozwiązanie niż orzekanie separacji w trybie procesowym. Opłata wówczas wyniosłaby 600 zł, a do zakończenia takiej sprawy może okazać się konieczne przeprowadzenie kilku rozpraw. 

Orzeczenie separacji, poza kilkoma wyjątkami, ma skutki takie jak orzeczenie rozwodu. Małżonkowie po orzeczeniu separacji nie mogą zawrzeć małżeństwa. Obowiązani są oni do wzajemnej pomocy oraz obowiązku alimentacyjnego. Co jednak ważne, orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami ustroju rozdzielności majątkowej.